Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

 

Γενικῶς περί τῆς Ἑβραϊκῆς ποιήσεως*

Ἱστορική ἐπισκόπηση καί εἴδη τῆς ἑβραϊκῆς ποιήσεως

Τά καθαρῶς ποιητικά βιβλία τῆς Π.Δ. δέν εἶναι τά πιό παλαιά, οὔτε τά μοναδικά ποιητικά προϊόντα τοῦ ἑβραϊκοῦ πνεύματος. Ἡ ἀρχή τῆς ποιήσεως στούς Ἑβραίους φαίνεται τόσο παλαιά, ὅσο καί ὁ λαός αὐτός, ἐνῶ στήν ἀκμή της εἰσῆλθε ἀπό τούς χρόνους τῆς ἐμφανίσεως τῆς προφητείας καί τῆς βασιλείας, μάλιστα δέ ἀπό τόν Δαυίδ καί τόν Σολομῶντα (1000 π.Χ.).

Ἤδη στήν Γένεση καί στά ἄλλα βιβλία τῆς Πεντατεύχου ὑπάρχουν δείγματα ἱκανά τῆς πρώτης ποιητικῆς παραγωγῆς τοῦ ἑβρ. λαοῦ. Ἀλλά καί στά ἄλλα ἱστορικά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὅπως καί στά προφητικά, βρίσκονται ἐγκατεσπαρμένα ἱκανά στόν ἀριθμό καί μάλιστα ὑπέροχα λυρικά ποιήματα. Ἄν καί δέν μπορεῖ κανείς νά ἰσχυριστεῖ ὅτι στήν Π.Δ. διεσώθη ὅλη ἡ ποιητική παραγωγή τοῦ Ἰσραήλ, ἐν τούτοις ἐκ τῶν διασωθέντων δειγμάτων της στά ἱστορικά βιβλία τῆς Π.Δ. φαίνεται ὅτι ἡ κοσμική ποίηση δέν εἶχε μείνει ἀκαλλιέργητη στόν λαό, ἀλλά ὅτι ὑπῆρχαν καί ἄσματα πολεμικά, ἡρωϊκά καί ἐπινίκια καί ἐρωτικά καί ἐπιφρεάτια καί παρά πότον καί πένθιμα καί αἰνίγματα καί παροιμίες κ.τ.τ.

Ποιητικά τεμάχια στά ἱστορικά βιβλία τῆς Π.Δ. εἶναι τά ἑξῆς:

Γεν. 4,23-24: Τό ᾆσμα τοῦ Λάμεχ

Γεν. 9,25-27: Ἡ εὐλογία τοῦ Νῶε

Γεν. 25,23: Ἡ προφητεία τῆς Ρεβέκκας

Γεν. 27,28 ἑξ. καί 39 ἑξ.: Εὐλογία τοῦ Ἰσαάκ σέ Ἰακώβ καί Ἡσαῦ

Γεν. 49,1-27: Εὐλογία τοῦ Ἰακώβ στούς υἱούς του

Ἐξ. 15,1 ἑξ.: Εὐχαριστήριος ὕμνος γιά τήν διάβαση τῆς Ἐρυθρᾶς

Ἐξ. 17,16: Λείψανο ᾄσματος γιά τήν νίκη κατά τῶν Ἀμαληκιτῶν

Ἀριθμ. 21,17: Ἐπιφρεάτιο ᾆσμα

Ἀριθμ. 21,27-30: Ἆσμα γιά τήν πτώση τῆς Ἐσεβών

Ἀριθμ. 23,7-10.18-24. 24,3-9.15-24: Προφητεῖες τοῦ Βαλαάμ

Δευτ. 32,1-43: Κύκνειο ᾄσμα τοῦ Μωυσέως

Δευτ. 33,2-29: Εὐλογία τοῦ Μωυσέως

Ἰησ. Ν. 10,12: Λείψανο ᾄσματος γιά τήν νίκη κατά τῶν Χαναναίων

Κριτ. 5,2-31: Ἐπινίκιος ᾠδή τῆς Δεββώρας

Κριτ. 14,14.18: Αἴνιγμα Σαμψών

Α´ Βασ. 2,1-16: Ὕμνος τῆς Ἄννης

Α´ Βασ. 18,7: Παιάνας γιά τήν νίκη τοῦ Δαυίδ κατά τοῦ Γολιάθ

Β´ Βασ. 1,19-27: Ἐλεγεία τοῦ Δαυίδ γιά τόν θάνατο Σαούλ καί Ἰωνάθαν

Β´ Βασ. 3,33 ἑξ.: Θρῆνος Δαυίδ γιά τόν Ἀβεννήρ

Β´ Βασ. 22,1-5 (= Ψαλμ. 17): Εὐχαριστήριος ὕμνος Δαυίδ.

Δ´ Βασ. 19,21-28 καί 32-34 = Ψαλμ. 104,1-15 † 95-105 1.47.48: Εὐχαριστήριος ὕμνος Δαυίδ γιά τήν μεταφορά τῆς κιβωτοῦ στήν Ἰερουσαλήμ.

Ἐπίσης στά ἱστορικά βιβλία γίνεται ἐπανειλημμένως μνεία γιά συλλογές ἡρωϊκῶν καί πολεμικῶν ᾀσμάτων, τά ὁποῖα ἔχουν χαθεῖ (Ἰησ. Ν. 10,13. Β´ Βασ. 1,18, «βιβλίον εὐθοῦς», πρβλ. ὅμως καί Γ´ Βασ. 8,53 κατά τούς Ο´ «βιβλίον ᾠδῆς», καί Ἀριθμ. 21,14 «βιβλίον πολέμων τοῦ Γιαχβέ»). Ὅτι μάλιστα ὑπῆρχαν καί ᾄσματα «παρά πότον» συνάγεται ἐκ τῆς μνείας «ᾀδόντων καί ᾀδουσῶν» στήν αὐλή (Β´ Βασ. 19,35 πρβλ. καί Ἠσ. 5,12 καί 23,16, 24,8, Ἀμώς 6,5. 8,10 καί Σ. Σειρ. 30,7).

Στά προφητικά βιβλία ἔχουμε τά ἑξῆς ποιητικά τεμάχια:

Ναούμ 1,1 ἑξ.: Ἀλφαβητικός ψαλμός γιά τήν πτώση τῆς Νινευῆ

Ἰων. 2,3-10: Προσευχή τοῦ Ἰωνᾶ

Ἀββ. 3: Ὕμνος τοῦ Ἀββακούμ

Ἠσ. 5,1: Ἆσμα ἀμπελῶνος τοῦ Γιαχβέ

Ἠσ. 12,1-9: Ὕμνος τῶν σεσωσμένων

Ἠσ. 24,15. 25,1-5.9. 26,1-7: Ἄλλοι ὕμνοι

Ἠσ. 14,4-21: Εἰρωνικός θρῆνος γιά τήν πτώση τοῦ βασιλέως τῆς Βαβυλῶνος

Ἠσ. 27,3-5 καί 28,23-29: Διάφορα ᾄσματα

Ἠσ. 38,9-20: Ψαλμός Ἐζεκίου. 7,1 ἑξ. πρβλ. Ἰεζ. 7,5.7.10. 19 καί 26,17 ἑξ., 28,12-19. 32, 21,14-22.

Δαν. 3: Προσευχή Ἀζαρίου καί ὕμνος τριῶν παίδων.**

Κυρίως ὅμως καί κατ᾽ ἐξοχήν ἀνεπτύχθη στούς Ἑβραίους ἡ θρησκευτική ποίηση, συμφώνως πρός τόν θρησκευτικό χαρακτῆρα τοῦ λαοῦ αὐτοῦ, στόν ὁποῖο ὀφείλεται καί ἡ διάσωση σχεδόν μόνον τῶν προϊόντων τῆς τοιαύτης ποιήσεως. Ἐκ τῆς θρησκευτικῆς δέ ποιήσεως ἀνεπτύχθησαν ἐδῶ δύο κυρίως εἴδη:

α) Ἡ λυρική (ἑβρ. «σίρ» = ᾆσμα), ἐκφράζουσα τά ποικιλώτατα θρησκευτικά συναισθήματα, στήν ὁποία ἀνήκουν οἱ Θρῆνοι τοῦ Ἰερεμίου, τό Ἆσμα τῶν Ἀσμάτων, κάποια τμήματα τοῦ Ἰώβ καί ὁ κατ᾽ ἐξοχήν ἐκπρόσωπος τοῦ εἴδους αὐτοῦ, τό Ψαλτήριον.

β) Ἡ διδακτική («μασάλ» = παραβολή, παροιμία κ.τ.τ.), ἤ ἄλλως λεγομένη γνωμική ἤ σοφιολογική ποίηση, ἡ ὁποία διατυπώνει διάφορα ἠθικά διδάγματα, χρήσιμα στόν βίο. Σ᾽ αὐτήν ἀνήκει τό πλεῖστον τοῦ Ἰώβ, ὁ Ἐκκλησιαστής, ἡ Σοφία Σειράχ καί ὁ κατ᾽ ἐξοχήν ἐκπρόσωπος αὐτῆς, οἱ Παροιμίες τοῦ Σολομῶντος, ἀπό κάποια δέ ἔποψη καί ἡ Σοφία Σολομῶντος.

Δέν λείπουν τελείως στούς Ἑβραίους τάσεις καί ἀπόπειρες γιά δημιουργία ἔπους (πρβλ. βιβλίον τοῦ εὐθοῦς, βιβλίον τῶν πολέμων τοῦ Γιαχβέ) ἤ δράματος (πρβλ. βιβλίον τοῦ Ἰώβ, Ἆσμα τῶν Ἀσμάτων), ἀλλά κανένα ἀπό τά εἴδη αὐτά δέν καλλιεργήθηκε συστηματικά στούς Ἑβραίους.

ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΕΩΣ

Ἡ Ἑβραϊκή ποίηση διακρίνεται ἀπό τόν πεζό λόγο ἀπό τό ὕψος τῶν νοημάτων, τήν ἐπίλεκτη φράση μέ χρήση προσφυῶν εἰκόνων καί ρητορικῶν σχημάτων καί φυσικά ἀπό τόν ρυθμό, τό μέτρο, τίς στροφές, τήν ὁμοιοκαταληξία καί τήν ἀκροστιχίδα.

1. Παραλληλισμός τῶν μελῶν. Tό κυριώτερο καί ἀσφαλέστερο γνώρισμα (ἄν καί ἴσως ὄχι ἀπόλυτο, οὔτε ἀποκλειστικό) τῆς βιβλικῆς ποιήσεως, εἶναι ὁ ἤδη ἀπό τόν Ὠριγένη καί ἄλλους πολλούς παρατηρηθείς παραλληλισμός τῶν μελῶν (parallelismus membrorum), ὁ ὁποῖος καθιστᾶ ζωηρότερη τήν ἔκφραση καί δέν εἶναι τίποτε ἄλλο, παρά παραλληλισμός ἤ συστοιχία τῶν νοημάτων. Κατ᾽ αὐτόν δύο ἤ τρία κῶλα ἑνός καί τοῦ αὐτοῦ στίχου παραλληλίζονται συνήθως πρός ἄλληλα κατά τό περιεχόμενό τους, εἴτε συνωνυμικῶς, δηλαδή μέ τήν ἐπανάληψη μέ ἄλλες λέξεις τοῦ ἰδίου νοήματος (συνωνυμικός παραλληλισμός), εἴτε ἀντιθετικῶς (ἀντιθετικός παραλληλισμός), εἴτε προσθετικῶς (προσθετικός ἤ συνθετικός παραλληλισμός). Σέ αὐτά τά εἴδη προστίθεται σήμερα καί ὁ λεγόμενος κλιμακωτός παραλληλισμός.

Παραδείγματα:

α) Συνωνυμικοῦ παραλληλισμοῦ:

Ψαλμ. 50,9: Ραντιεῖς με ὑσσώπῳ καί καθαρισθήσομαι

                    Πλυνεῖς με καί ὑπέρ χιόνα λευκανθήσομαι

Λουκ. 1,47: Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον

               Καί ἠγαλλίασε τό πνεῦμά μου ἐπί τῷ Θεῷ τῷ σωτήρι μου

β) Ἀντιθετικός παραλληλισμός

Ψαλμ. 1,6: Ὅτι γινώσκει Κύριος ὁδόν δικαίων

                   Καί ὁδός ἀσεβῶν ἀπολεῖται

Λουκ. 1,52: Καθεῖλε δυνάστας ἀπό θρόνων

                    καί ὕψωσε ταπεινούς

γ) Προσθετικοῦ ἤ συνθετικοῦ παραλληλισμοῦ

Ψαλμ. 103,2: Ἀναβαλλόμενος φῶς ὡς ἱμάτιον

                      Ἐκτείνων τόν οὐρανόν ὡσεί δέρριν

Παροιμ. 20,2: Μή εἴπῃς, τίσομαι τόν ἐχθρόν

                       Ἀλλ᾽ ὑπόμεινον τόν Κύριον, ἵνα σοι βοηθήσῃ.

Λουκ. 1,51: Ἐποίησε κράτος ἐν βραχίονι αὐτοῦ

              διεσκόρπισεν ὑπερηφάνους διανοίᾳ καρδίας αὐτῶν

δ) Κλιμακωτός παραλληλισμός:

Ψαλμ. 28,5: Φωνή Κυρίου συντρίβοντος κέδρους

                    Συντρίψει Κύριος τάς κέδρους τοῦ Λιβάνου

Ψαλμ. 128,1.2: Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου,

                                                               εἰπάτω δή Ἰσραήλ

                         Πλεονάκις ἐπολέμησάν με ἐκ νεότητός μου,

                                                       καί γάρ οὐκ ἠδυνήθησάν μοι.

Ἐκτός ἀπό τά δίκωλα αὐτά, τά ὁποῖα εἶναι συνηθέστατα στήν βιβλική ποίηση, συνήθη εἶναι σ᾽ αὐτήν καί τά τρίκωλα καί τά τετράκωλα.

Ἐξόδ 15,2: Βοηθός καί σκεπαστής ἐγένετό μοι εἰς σωτηρίαν.

                   Οὗτος μου Θεός καί δοξάσω αὐτόν.

                   Θεός τοῦ πατρός μου καί ὑψώσω αὐτόν.

Παροιμ. 25,21-22: Ἐάν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν

                               ἐάν διψᾷ, πότιζε αὐτόν

                     Τοῦτο γάρ ποιῶν ἄνθρακας πυρός ­ σωρεύσεις ἐπί τήν κεφαλήν αὐτοῦ,

                             ὁ δέ Κύριος ἀνταποδώσει σοι ἀγαθά.

Σπανιώτερα εἶναι τά πεντάκωλα (π.χ. Ψαλμ. 39,13), ἑξάκωλα (π.χ. Ἀββ. 3,16) καί ἑπτάκωλα (π.χ. Ψαλμ. 7,4-6). Μονόκωλα ἀπαντοῦν ἀκόμη πιό σπάνια, καί μάλιστα στήν ἀρχή καί στό τέλος ὁρισμένων ποιημάτων (Ψαλμ. 8. 129 κ.λπ.)

Ὁ παραλληλισμός τῶν μελῶν δέν ἦταν ἄγνωστος σέ ἄλλους λαούς τῆς παλαιᾶς Ἀνατολῆς, ἀκόμη καί στούς Ἕλληνες, ἀλλά πουθενά ἀλλοῦ δέν παρατηρεῖται τόσο πυκνή καί ἀριστοτεχνική χρήση αὐτῆς τῆς ἐντέχνου μορφῆς.

Εἶδος ρυθμοῦ στήν Ἑβραϊκή ποίηση εἶναι ὁ λεγόμενος στίχος kina (= θρῆνος, ἐλεγειακός ρυθμός), ὁ ὁποῖος ἀπαντᾶ συνήθως στούς θρήνους τοῦ Ἰερεμίου καί τοῦ ὁποίου γνώρισμα εἶναι ὅτι ἀποτελεῖται ἀπό δύο κῶλα, ἀπό τά ὁποῖα τό δεύτερο εἶναι βραχύτερο ἀπό τό πρῶτο.

Π.χ. Θρῆν. 1,1 Ἐχιά γιασεβά λεβαδάδ χαΐρ

                         ραββαθί ῾άμ.

2. Μέτρα. Παλαιοί καί μάλιστα νεώτεροι λόγιοι ἀναζήτησαν στήν Ἑβραϊκή ποίηση ποικίλα μέτρα ἀπό ἐκεῖνα πού ἀπαντοῦν στίς ἐξωβιβλικές λογοτεχνίες, μερικοί δέ ἀπό αὐτούς ἐπεχείρησαν πάσῃ θυσίᾳ νά ἐφαρμόσουν αὐτά ἐδῶ. Ἀπό τά διατυπωθέντα δέ κατά τούς νεωτέρους χρόνους μετρικά συστήματα, τά ὁποῖα ἀνάγονται σέ τρεῖς κύριες κατηγορίες, ποσοτικά, συλλαβικά καί τονιαῖα, ἀξίζουν μεγαλύτερης προσοχῆς τά τελευταῖα. Καμμία ὅμως ἀπόπειρα αὐτῶν δέν πρέπει νά λογιστεῖ ὡς τελείως ἐπιτυχοῦσα καί ὡς ἐπιλύσασα ὁριστικῶς τό μετρικό πρόβλημα τῆς ἑβραϊκῆς ποιήσεως, τοῦ ὁποίου ἡ λύση καθίσταται δυσχερέστατη μάλιστα λόγω ἐλλείψεως σχετικῶς ἀσφαλοῦς παραδόσεως, ἐξαρτᾶται δέ σέ μεγάλο βαθμό ἐκ τῆς λύσεως πολλῶν προβλημάτων τῆς γραμματολογικῆς κριτικῆς, τῆς κριτικῆς τοῦ κειμένου καί τῆς ἑβραϊκῆς γραμματικῆς.

3. Στροφές. Ἡ ὕπαρξη ρυθμικῶν στροφῶν στήν ποίηση τῆς Π.Δ. ἀμφισβητήθηκε ἀπό διαφόρους, ἀλλά δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει ἀμφιβολία γιά τήν ὕπαρξή τους. Αὐτό τό ὁποῖο μπορεῖ νά ἀμφισβητηθεῖ εἶναι οἱ νόμοι πού διατυπώθηκαν ὑπό διαφόρων ἐρευνητῶν, γιά τήν βιβλική στροφική.

4. Ὁμοιοκαταληξία, παρονομασία, παρήχησις. Σέ πολλά ποιήματα τῆς Π.Δ. ὑπάρχει ἀνεπιτήδευτη ὁμοιοκαταληξία, τήν ὁποία διευκόλυναν οἱ κλιτικές καταλήξεις καί τά ἐπιθέματα τῆς Ἑβραϊκῆς γλώσσης (π.χ. Κριτ. 14,18. Παροιμ. 11,2). Πιθανή εἶναι καί ἡ σκόπιμη, σποραδική ὅμως ὁμοιοκαταληξία. Τά ἴδια ἰσχύουν καί ὡς πρός τήν παρονομασία (π.χ. Μιχ. 1,10. Σοφ. 2,4 κ.ἄ.) καί τήν παρήχηση (π.χ. Κριτ. 14,18 κ.ἄ.).

5. Ἀκροστιχίδα. Στήν Π.Δ. χρησιμοποιεῖται μόνον ἡ ἀλφαβητική ἀκροστιχίδα, κατά τήν ὁποία τά ἀρχικά γράμματα κάθε στίχου ἤ καί ὁμάδος στίχων ἀνταποκρίνονται στήν σειρά τοῦ ἑβρ. ἀλφαβήτου.

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΕΝ ΣΧΕΣΕΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΑΛΛΩΝ ΛΑΩΝ

Ἡ ἀνακάλυψη ἀπό τίς ἀνασκαφές ἀρχαίων ποιητικῶν κειμένων τῶν γύρω ἀπό τό Ἰσραήλ λαῶν ἦταν πολύ ὠφέλιμη γιά τήν ἑβραϊκή ποίηση. Κατά πρῶτον, ἀποκαταστάθηκε τό κῦρος τῆς ἑβραϊκῆς ποιήσεως, κυρίως ὡς πρός τήν ἀρχαιότητά της, τό ὁποῖο ἀμφισβητεῖτο εὐρέως ἀπό τήν σχολή τοῦ Wellhausen. Ἔπειτα ἀπό τήν σύγκριση τῶν βιβλικῶν κειμένων μέ αὐτά τά νέα ἐξωβιβλικά εὑρήματα προέκυψαν μορφολογικές ὁμοιότητες, λόγω τῆς ἐπιδράσεως τῶν λαῶν αὐτῶν πρός τούς Ἰσραηλῖτες καί λόγω τῆς κοινῆς καταγωγῆς τῶν λαῶν αὐτῶν καί τοῦ κοινοῦ πολιτιστικοῦ περιβάλλοντος, ἀλλά καί μεγάλη ὑπεροχή τῆς ἑβραϊκῆς ποιήσεως κατά τό θρησκευτικό καί ἠθικό περιεχόμενο, πολλές φορές δέ καί κατ᾽ αὐτήν τήν λογοτεχνική μορφή.

Εὐρύτερη σύγκριση τῶν βιβλικῶν ποιημάτων πρός τά ἀνάλογα ἔργα τῆς παγκοσμίου λογοτεχνίας ἀποδεικνύει ὅτι ὑπάρχουν αὐτῶν ἀριστουργήματα ἀνεφίκτου ὕψους ὄχι μόνο στό περιεχόμενο, ἀλλά καί στήν μορφή, ὅπως εἶναι ὁ Ἰώβ καί οἱ Ψαλμοί. Γενικῶς στήν Ἑβραϊκή ποίηση θαυμάζεται ἀπό λογοτεχνικῆς ἐπόψεως ὁ πλοῦτος τῶν εἰκόνων καί μεταφορῶν, τῶν παραβολῶν, τῶν ἀλληγοριῶν καί τῶν χρωμάτων, στά ὁποῖα προσδίδει ὅλως ἰδιάζουσα χάρη ἡ προσφυής ἑκάστοτε ἐναλλαγή τοῦ παραλληλισμοῦ τῶν μελῶν.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 

* Ἀπό τό βιβλίο τοῦ Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, ἐν ΑΘΗΝΑΙΣ, σ. 264 ἑξῆς.

Τό ὑπέροχο αὐτό βιβλίο, ἄν καί παλαιό, εἶναι ἀκόμη χρήσιμο γιά τόν μελετητή τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἐμεῖς στήν παρούσα ἀνάρτησή μας παραθέτουμε ὅσα γράφονται σ᾽ αὐτό γιά τήν ἑβραϊκή ποίηση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, σέ ἁπλουστευμένη γλώσσα καί παραλείποντας κάποιες λεπτομέρειες, οἱ ὁποῖες ἴσως δέν ἐνδιαφέρουν τόν μέσο ἀναγνώστη.

** Ἄλλοι ἀνευρίσκουν καί ἄλλα ποιητικά τεμάχια στούς Προφῆτες.