ΑΠΛΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (8)

 Μητροπολίτου Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίου

Ο ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ [24]

Ἡ Παλαιά Διαθήκη δέν εἶναι ἀσφαλῶς ὅλη ἡ λογοτεχνία τοῦ Ἑβραϊκοῦ λαοῦ, ἀλλά εἶναι ἐκεῖνα μόνο τά ἱερά του βιβλία, πού θεωροῦνται ὅτι περιέχουν τόν γνήσιο λόγο τοῦ Θεοῦ τόν ἀποκαλυφθέντα στούς προφῆτες καί τούς δικαίους ἀνθρώπους της. Γι᾿ αὐτό καί τά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης λέγονται «Κανονικά». Ἡ λέξη «κανών» ἐσήμαινε ἀπό παλαιά τήν εὐθεῖα ράβδο καί μεταφορικά ἡ λέξη σημαίνει τό μέτρο, τό κριτήριο τοῦ πρέποντος (βλ. Γαλ. 6,16. Φιλ. 3,16). Ἀπό τόν 4ο αἰ.
ἡ λέξη «κανών» ἐχρησιμοποιεῖτο γιά νά δηλωθοῦν τά ἀναγνωρισμένα βιβλία τῶν ἱερῶν Γραφῶν, πού ἀποτελοῦσαν «τάς πηγάς τῆς σωτηρίας», στίς ὁποῖες, ὅπως λέγει ὁ Μ. Ἀθανάσιος, «τό τῆς εὐσεβείας διδασκαλεῖον εὐαγγελίζεται» (Ἑορτ. Ἐπιστ. 39). Ἔτσι, ὅταν χαρακτηρίζουμε ἕνα βιβλίο ὡς «κανονικό» σημαίνει ὅτι δεχόμεθα πώς αὐτό ἀνήκει στόν Κανόνα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί ἄρα εἶναι θεόπνευστο, ἄν καί, ἐπειδή εἶναι θεόπνευστο, γι᾿ αὐτό τό δεχόμεθα ὡς κανονικό.

Πραγματικά, ὡς κριτήριο βάσει τοῦ ὁποίου ἕνα βιβλίο συμπεριελαμβάνετο στόν Κανόνα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐθεωρεῖτο ἤδη στήν Συναγωγή παλαιά καί στήν Ἐκκλησία ἀργότερα ἡ θεοπνευστία τοῦ βιβλίου αὐτοῦ· καί ἀκριβῶς ἀπό τήν θεοπνευστία διεκρίνοντο τά ἱερά βιβλία ἀπό τά ἔξωθεν καλά μέν βιβλία, ἀλλά ὄχι θεόπνευστα. Γενικῶς λέγουμε ὅτι στόν Ἰουδαϊκό Κανόνα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης περιελήφθησαν βιβλία πού ἐγράφησαν ἀπό θεόπνευστους ἄνδρες καί περιέχουν τίς θεῖες ἀποκαλύψεις στόν περιούσιο λαό τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί μαρτυροῦν γενικά γιά τήν ὑπερφυσική καθοδήγηση τοῦ λαοῦ αὐτοῦ.

Ἀλλά ποιός εἶχε τήν αὐθεντία γιά τήν κρίση τῆς θεοπνευστίας τῶν βιβλίων, ὥστε νά ὑπαχθοῦν αὐτά στόν Κανόνα; Θεωρεῖται ὡς πιθανόν ὅτι τήν αὐθεντία αὐτή παλαιότερα εἶχε στούς Ἑβραίους τό ἱερατεῖο (βλ. Λευιτ. 10,10 ἑξ. Δευτ. 31,9-13. Δ΄ Βασ. 17,24 ἑξ. 22,1 ἑξ. Β΄ Παραλ. 17,7-9. 19,5-15), ὅπως καί οἱ ἀπό παλαιά ὑπάρχοντες σ᾿ αὐτούς προφῆτες (Α΄ Μακ. 4,44 ἑξ.), ἀκόμη δέ καί ἡ λαϊκή συνείδηση (βλ. Ἐξ. 24,7. 24,32. Δευτ. 31,12 κ.ἄ.). Ἀργότερα αὐτή τήν αὐθεντία ἀσκοῦσε τό «Μέγα Συνέδριο» τῆς Ἰερουσαλήμ (Sanhedrin) καί μετά τήν διάλυσή του τό 70 μ.Χ. τήν αὐθεντία ἀσκοῦσε τό «Μέγα Δικαστήριο» (Beth din), τό ἑδρεῦον στήν Ἰαμνεία πρῶτα καί στήν Τιβεριάδα ἔπειτα. Πάντως στήν συγκρότηση τοῦ Κανόνος τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στούς Ἑβραίους, ἀλλά καί στήν συγκρότηση ὅλου τοῦ Κανόνος τῆς Ἁγίας Γραφῆς βλέπουμε τόν δάκτυλο τῆς θείας προνοίας.

Ὁ Κανόνας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δημιουργήθηκε στούς Ἑβραίους σταδιακά. Κατά τήν προαιχμαλωσιακή περίοδο (πρίν ἀπό τό 586 π.Χ.) κάθε θεόπνευστος συγγραφεύς πού συνέγραφε τήν ἱερή του βίβλο τήν κατέθετε ἐνώπιον τῆς Κιβωτοῦ γιά διασφάλισή της. Ἔτσι ἀπό τήν Ἔξοδο (25,21-22) καί ἀπό τό Δευτερονόμιο (31,9 ἑξ. 24 ἑξ.) μαθαίνουμε ὅτι ὁ Μωυσῆς ἔπρεπε νά βάλει στήν Κιβωτό τῆς Διαθήκης τά «μαρτύρια» πού τοῦ δόθηκαν, δηλαδή τόν Νόμο. Καί ἐκεῖ ἀσφαλῶς κατετέθη καί ὅλη ἡ Πεντάτευχος μετά τήν συμπλήρωσή της. Ἀπό τό Α΄ Βασ. 10,25 πάλι μαθαίνουμε ὅτι ὁ Σαμουήλ ἔγραψε τό «δικαίωμα τοῦ βασιλέως ἐν βιβλίῳ» καί «ἔθηκεν ἐνώπιον Κυρίῳ», δηλαδή στήν Κιβωτό. Ἔτσι πάλι κατεγράφοντο καί διασφαλίζοντο τά προφητικά λόγια. Ὁ προφήτης Ἰερεμίας μᾶς λέγει ὅτι μέ τήν ὑπαγόρευσή του ὁ μαθητής του Βαρούχ κατέγραψε «πάντας τούς λόγους αὐτοῦ» (Ἰερ. 43,18). Ὁ Ἰερεμίας πάλι γνώριζε τίς προφητεῖες τοῦ Μιχαία, πού ἀσφαλῶς θά ἦταν καταγεγραμμένες στήν ἐποχή του (Ἰερ. 33,18). Ἀκόμη ἔχουμε μαρτυρίες ὅτι στήν ἐποχή τοῦ Ἐζεκίου γινόταν συλλογή σολομοντείων παροιμιῶν (Παροιμ. 25,1) καί δαυϊτικῶν καί ἀσαφικῶν ψαλμῶν (Β΄ Παραλ. 39,30). Παρατηροῦμε λοιπόν ὅτι οἱ ἀρχές τοῦ Ἰουδαϊκοῦ Κανόνα ἀνάγονται στά χρόνια τοῦ Μωυσέα καί ὅτι τά ἱερά βιβλία σιγά-σιγά συγκεντρώνοντο καί διεφυλάσσοντο σέ ἱερό τόπο καί συγκροτοῦσαν τόν ἱερό Κανόνα.

Μετά τήν αἰχμαλωσία στήν συγκρότηση τοῦ Κανόνα σποδαία ὑπῆρξε ἡ συμβολή τοῦ Ἔσδρα, αὐτοῦ τοῦ ζηλωτοῦ καί δραστήριου ἱερέα καί γραμματέα, ὁ ὁποῖος μᾶς παρουσιάζεται νά ἔχει σφοδρό ζῆλο γιά τόν Νόμο (βλ. Β΄ Ἔσδρ. 7,6.10. Νεεμ. 8,1) καί ἀσφαλῶς τόν ζῆλο αὐτό θά τόν ἔδειξε καί γιά τά ὑπόλοιπα ἱερά βιβλία. Ἐπίσης στό ἔργο τῆς περισυλλογῆς καί διαφυλάξεως τῶν ἱερῶν ἰουδαϊκῶν βιβλίων συνέβαλε στούς μεταιχμαλωσιακούς χρόνους καί ὁ Νεεμίας, γιά τόν ὁποῖο λέγεται καθαρά ὅτι «ἐπισυνήγαγε τά περί τῶν βασιλέων καί προφητῶν καί τά τοῦ Δαυΐδ καί ἐπιστολάς βασιλέων περί ἀναθεμάτων» (Β΄ Μακ. 2,13). Στό ἴδιο δέ χωρίο προστίθεται ἡ πληροφορία γιά τόν Ἰούδα τόν Μακκαβαῖο ὅτι τά βιβλία «τά διαπεπτωκότα διά τόν πόλεμον... ἐπισυνήγαγε πάντα». Ἀπό τήν πληροφορία αὐτή φαίνεται ἡ μέριμνα αὐτοῦ τοῦ ἥρωα γιά τήν διάσωση τῶν κεκανονισμένων ἤδη βιβλίων.

Ἔχουμε δύο Κανόνες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης: α) τόν Ἰουδαϊκό ἤ Παλαιστινιακό καί β) τόν Ἑλληνικό ἤ Ἀλεξανδρινό Κανόνα.

α) Ὁ Ἰουδαϊκός ἤ Παλαιστινιακός Κανόνας

Ὁ κανόνας αὐτός ὀνομάζεται ἔτσι ἀπό τον τόπο προέλευσής του, τήν Παλαιστίνη καί, κατά τόν πρόλογο τῆς Σοφίας Σειράχ, διαιρεῖται σέ τρία μέρη: «Νόμος, προφῆται καί τά λοιπά τῶν βιβλίων». Ἀπό τήν διαίρεση αὐτή προέρχεται ὁ μετέπειτα τύπος (τοῦ Ταλμούδ): «Νόμος» («Τωρά»), «Προφῆτες» («Νεμπιίμ») καί «Ἁγιόγραφα» («Κεθουβίμ»). Κατά τόν Κανόνα αὐτόν τά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἶναι συνολικά 39.

(1) Ὑπό τόν «Νόμο» (Torah) ἐννοοῦνται τά βιβλία τά γνωστά ὡς Πεντάτευχος. Κατά τόν ἰουδαϊκό αὐτόν κανόνα τά βιβλία ὀνομάζονται ἀπό τήν ἀρχική λέξη ἤ φράση τοῦ βιβλίου. Ἔτσι λέγονται:

1. Bere’shith («Στήν ἀρχή»)

2. We’elle shemoth («Καί αὐτά τά ὀνόματα»)

3. Wayiqra’ («Καί ἐκάλεσε»)

4. Wayedaber ἤ Bemidbar («Καί εἶπε» ἤ «Στήν ἔρημο»)

5. ’Elleh hadebarim («Αὐτοί οἱ λόγοι»)

(2) Ὑπό τούς «Προφήτας» (Nebi’im), ὅπως ὀνομάσθηκαν τά βιβλία τοῦ τμήματος αὐτοῦ ἀπό τήν ἰδιότητα τοῦ συγγραφέως τους, νοοῦμε καί τά κυρίως προφητικά συγγράμματα καί τά παλαιότερα ἱστορικά βιβλία. Αὐτά τά παλαιότερα ἱστορικά βιβλία ὀνομάζονται «Πρότεροι Προφῆτες» (Nebi’im Rischonim), τά δέ κυρίως προφητικά βιβλία ὀνομάζονται «Προφῆτες Ὕστεροι» (Nebi’im Aharonim). Αὐτά εἶναι:

Προφῆτες Πρότεροι (Nebi’im Rischonim)

1. Yehoshua‘ (Ἰησοῦς)

2. Shophetim (Κριταί)

3. Shemu’el A´ (Σαμουήλ Α΄)

4. Shemu’el Β΄ (Σαμουήλ Β΄)

5. Melakim Α΄ (Βασιλεῖς Α΄)

6. Melakim Β΄ (Βασιλεῖς Β΄)

Προφῆτες Ὕστεροι (Nebi’im Aharonim)

7. Yesha‘yah(u) (Ἠσαΐας)

8. Yirmeyah(u) (Ἰερεμίας)

9. Yechezqe’l (Ἰεζεκιήλ)

10. Hoshea’ (Ὠσηέ)

11. Yo’el (Ἰωήλ)

12. ‘Amos (Ἀμώς)

13. ‘Obadyah (Ὀβδιού)

14. Yonah (Ἰωνᾶς)

15. Mikah (Μιχαίας)

16. Nachum (Ναούμ)

17. Chabaqquq (Ἀβακκούμ)

18. Tsephanyah (Σοφονίας)

19. Chagay (Ἀγγαῖος)

20. Zekaryah (Ζαχαρίας)

21. Mal’aki (Μαλαχίας)

(3) Ὑπό τά «Ἁγιόγραφα» (Kethubim) ἐννοοῦμε τήν ὁμάδα ἐκείνων τῶν βιβλίων πού ἀρχικῶς, ὅπως φαίνεται ἀπό τόν πρόλογο τῆς Σοφίας Σειράχ («καί τά λοιπά τῶν βιβλίων»), δέν θά εἶχε ἰδιαίτερο ὄνομα. Ὀνομάστηκαν δέ Kethubim, ἔκφραση πού στήν παλαιά ἐκκλησιαστική γραμματεία ἀποδίδεται συνήθως μέ τό «Γραφεῖα», ἀλλά καί συνηθέστερα μέ τό «Ἁγιόγραφα» [25] (ἔτσι ἀποδίδει ὁ Ἐπιφάνιος καί ὁ Ἱερώνυμος).

1. Tehillim (Ψαλμοί)

2. ’Iyob (Ἰώβ)

3. Misle (Παροιμίες)

4. Ruth (Ρούθ)

5. Shir hashirim (Ἆσμα Ἀσμάτων)

6. Qoheleth (Ἐκκλησιαστής)

7. ’Ekiah (Θρῆνοι)

8. ’Ester (Ἐσθήρ)

9. ‘Ezra’ (Δανιήλ)

10. Nechemyah (Νεεμίας)

11. Dibre hayamim Α΄ (Χρονικά Α΄)

12. Dibre hayamim Β΄ (Χρονικά Β΄)

Μεταξύ αὐτῶν τῶν βιβλίων ἀπό τόν 6ο αἰ. ἰδιαίτερη θέση κατεῖχαν οἱ λεγόμενοι «Πέντε Κύλινδροι» (Hames Megilloth = 5 εἰλητάρια), βιβλία τά ὁποῖα καί ἐδιαβάζοντο στίς μεγάλες ἐτήσιες ἑορτές τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ. Πρόκειται γιά τά βιβλία: Ἆσμα Ἀσμάτων (στήν ἑορτή τοῦ Πάσχα), Ρούθ (στήν ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς ἤ τῶν Ἑβδομάδων), Θρῆνοι (στήν ἐπέτειο καταστροφῆς τῆς Ἰερουσαλήμ), Ἐκκλησιαστής (στήν ἑορτή τῆς Σκηνοπηγίας) καί Ἐσθήρ (στήν ἑορτή τῶν Πουρείμ).

β) Ὁ Ἑλληνικός ἤ Ἀλεξανδρινός Κανόνας

Ὁ Κανόνας αὐτός καλεῖται ἑλληνικός γιά τήν ἑλληνική γλώσσα στήν ὁποία εἶναι γραμμένος καί καλεῖται ἀλεξανδρινός γιά τόν τόπο τῆς προέλευσής του. Ἐμφανίζεται δέ ὁ Κανόνας αὐτός μέ τήν ἑλληνική μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τήν λεγομένη Μετάφραση τῶν Ο΄. Ἡ Μετάφραση αὐτή ἐξεπονήθη στήν Ἀλεξάνδρεια τῆς Αἰγύπτου χάριν τῶν ἐκεῖ, ἀλλά καί σέ ὅλη τήν Διασπορά γενικῶς διαβιούντων ἑλληνιστῶν Ἰουδαίων.

Ὁ Ἀλεξανδρινός αὐτός Ἑλληνικός Κανόνας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἶναι εὐρύτερος ἀπό τόν προηγούμενο Ἰουδαϊκό ἤ Παλαιστινό Κανόνα, γιατί περιέχει ὄχι μόνο τά 39 βιβλία αὐτοῦ, τά καλούμενα «πρωτοκανονικά», ἀλλά καί τά 10 ἐπί πλέον βιβλία, τά καλούμενα «δευτεροκανονικά» ἤ «ἀναγινωσκόμενα». Ἀκόμη ὁ Ἀλεξανδρινός ἤ Ἑλληνικός Κανόνας διαφέρει ἀπό τόν Παλαιστινό καί στήν διάταξη καί ὀνομασία τῶν βιβλίων του καί στήν ὀνομασία τῶν συλλογῶν του.

Ἡ ἀρχαία ἑλληνική Ἐκκλησία περέλαβε ἀπό τούς Ἰουδαίους αὐτόν τόν εὐρύτερο Κανόνα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὅπως αὐτό φαίνεται ἀπό τήν Καινή Διαθήκη, στήν ὁποία ἀπό τά 350 χωρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης πού παρατίθενται σ᾿ αὐτήν τά 300 τοὐλάχιστον συμφωνοῦν μέ τούς Ο΄. Ἀλλά ἡ Μετάφραση τῶν Ο΄ ἔχει καί τά δευτεροκανονικά βιβλία. Τό ἴδιο φαίνεται καί ἀπό τά μνημεῖα τῆς πρωτοχριστιανικῆς τέχνης, τά ὁποῖα ἀπεικονίζουν παραστάσεις καί ἀπό τά πρωτοκανονικά καί ἀπό τά δευτεροκανονικά βιβλία. [26] Ὅμως μετά τό ὁριστικό κλείσιμο τοῦ Ἰουδαϊκοῦ Κανόνα (κατά τά τέλη τοῦ 100 ἤ ἀρχές τοῦ 200 μ.Χ.), καί ἰδιαίτερα κατά τόν 4ο καί 5ο αἰ., καί στήν Ἀνατολή καί στήν Δύση, σχηματίστηκαν δύο μερίδες στήν χριστιανική Ἐκκλησία: Ἡ μία ἦταν ὀπαδός τοῦ στενοῦ Ἰουδαϊκοῦ Παλαιστινιακοῦ Κανόνα μέ ἐκπροσώπους τούς Ἀνατολικούς πατέρες Μ. Ἀθανάσιο, Κύριλλο Ἰεροσολύμων, Γρηγόριο Ναζιανζηνό, Ἐπιφάνιο, Θεόδωρο Μοψουεστίας κ.ἄ. καί τούς δυτικούς Ἰλάριο Πικταβίου, Ρουφῖνο, Ἱερώνυμο, Γρηγόριο τόν Διάλογο κ.ἄ.· καί ἡ ἄλλη μερίδα ἀκολουθοῦσε τόν εὐρύτερο κύκλο μέ ὀπαδούς ἀπό μέν τήν Ἀνατολή τούς Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Νύσσης, Ἰωάννη Χρυσόστομο, Κύριλλο Ἀλεξανδρείας, Θεοδώρητο Κύρου, Θεόδωρο Ἡρακλείας, τόν συγγραφέα τῆς «Συνόψεως Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης» κ.ἄ. καί ἀπό τήν Δύση τούς Λακτάντιο, Ἀμβρόσιο, Αὐγουστῖνο κ.ἄ. Ἡ ἀβεβαιότητα πάντως ὡς πρός τήν ἔκταση τοῦ Κανόνα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἐξακολουθοῦσε νά ὑπάρχει στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Τελικά ἀκολουθοῦμε τίς ἀποφάσεις τῶν Τοπικῶν Συνόδων Κωνσταντινουπόλεως (1638), Ἰασίου (1652) καί Κωνσταντινουπόλεως (1672), οἱ ὁποῖες ἐτάχθησαν ὑπέρ τοῦ εὐρύτερου Ἑλληνικοῦ ἤ Ἀλεξανδρινοῦ Κανόνα μέ τήν παραδοχή καί τῶν Δευτεροκανονικῶν βιβλίων. Στήν ἐκκλησιαστική πράξη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας σήμερα ἰσχύει ἡ γνώμη τῆς ἀρχαίας χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ὅτι τά Δευτεροκανονικά εἶναι ἰσόκυρα μέ τά Πρωτοκανονικά. Διατηροῦμε ὅμως καί σήμερα τήν διάκριση αὐτή τῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί ἀφήνουμε τήν ἐπίσημη ρύθμιση τοῦ Κανόνα της στήν μέλλουσα Πανορθόδοξο Σύνοδο.

Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί μέ τήν Σύνοδο τοῦ Τριδέντου (1545-1563) καί τοῦ Βατικανοῦ (1869-1870) ἀνεκήρυξαν ὡς αὐθεντικό κείμενο τήν Βουλγάτα καί ἔτσι ἀνεγνώρισαν ἐπίσημα τόν εὐρύτερο Κανόνα, καί τήν παραδοχή δηλαδή τῶν Δευτεροκανονικῶν βιβλίων πλήν τῶν Α΄ Ἔσδρας καί Γ΄ Μακκαβαίων.

Ἀντίθετα πρός τούς Ὀρθοδόξους καί Ρωμαιοκαθολικούς οἱ Διαμαρτυρόμενοι (Προτεστάντες) υἱοθέτησαν ἀπό τήν ἀρχή τόν στενό Ἰουδαϊκό Κανόνα καί χαρακτηρίζουν τά Δευτεροκανονικά ὡς «ἀπόκρυφα» βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.

Τά βιβλία τοῦ εὐρυτέρου Ἑλληνικοῦ Ἀλεξανδρινοῦ Κανόνα εἶναι τά ἑξῆς:

α) Ἱστορικά

Γένεσις (κεφ. 50)

Ἔξοδος (κεφ. 40)

Λευιτικόν (κεφ. 27)

Ἀριθμοί (κεφ. 36)

Δευτερονόμιον (κεφ. 34)

Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ (κεφ. 24)

Κριταί (κεφ. 21)

Ρούθ (κεφ. 4)

Α΄ Βασιλειῶν (κεφ. 31)

Β΄ Βασιλειῶν (κεφ. 24)

Γ΄ Βασιλειῶν (κεφ. 22)

Δ΄ Βασιλειῶν (κεφ. 25)

Α΄ Παραλειπομένων (κεφ. 29)

Β΄ Παραλειπομένων (κεφ. 36)

Α΄ Ἔσδρας ἤ ἱερεύς (κεφ. 9)

Β΄ Ἔσδρας (κεφ. 10)

Νεεμίας (κεφ. 13)

Τωβίτ (κεφ. 14)

Ἰουδίθ (κεφ. 16)

Ἐσθήρ (κεφ. 10)

Α΄ Μακκαβαίων (κεφ. 16)

Β΄ Μακκαβαίων (κεφ. 15)

Γ΄ Μακκαβαίων (κεφ. 7)

β) Ποιητικά - Διδακτικά

Ψαλμοί (150+1)

Παροιμίαι (κεφ. 31)

Ἰώβ (42)

Ἐκκλησιαστής (κεφ. 12)

Ἆσμα Ἀσμάτων (κεφ. 8)

Σοφία Σολομῶντος (κεφ. 19)

Σοφία Σειράχ (κεφ. 51)

γ) Προφητικά

Μικροί Προφῆτες

Ὠσηέ (κεφ. 14)

Ἀμώς (κεφ. 9)

Μιχαίας (κεφ. 7)

Ἰωήλ (κεφ. 4)

Ὀβδιού (στίχ. 21)

Ἰωνᾶς (κεφ. 4)

Ναούμ (κεφ. 3)

Ἀββακούμ (κεφ. 3)

Σοφονίας (κεφ. 3)

Ἀγγαῖος (κεφ. 2)

Ζαχαρίας (κεφ. 14)

Μαλαχίας (κεφ. 3)

Μεγάλοι Προφῆτες

Ἠσαΐας (κεφ. 66)

Ἰερεμίας (κεφ. 52)

Βαρούχ (κεφ. 5)

Θρῆνοι (κεφ. 5)

Ἐπιστολή Ἰερεμίου (κεφ. 1)

Ἰεζεκιήλ (κεφ. 48)

Δανιήλ (κεφ. 12)

Τά 10 δευτεροκανονικά βιβλία τοῦ Ἑλληνικοῦ ἤ Ἀλεξανδρινοῦ κανόνα εἶναι τά ἀκόλουθα:

α) Ἱστορικά

1. Α΄ Ἔσδρας ἤ ἱερεύς

2. Τωβίτ

3. Ἰουδίθ

4. Α΄ Μακκαβαίων

5. Β΄ Μακκαβαίων

6. Γ΄ Μακκαβαίων

β) Ποιητικά-Διδακτικά

7. Σοφία Σολομῶντος

8. Σοφία Σειράχ

γ) Προφητικά

9. Βαρούχ

10. Ἐπιστολή Ἰερεμίου.

(Συνεχίζεται)

YΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[24] Βλ. Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην,2 ἐν Ἀθήναις 1993, σελ. 486 ἑξ. καί τοῦ ἰδίου Ἐπίτομος Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1955, σελ. 235 ἑξ. Στ. Καλαντζάκη, Εἰσαγωγή στήν Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1985, Α΄ Γενική Εἰσαγωγή, σελ. 67 ἑξ. Χαστούπη Ἀθ., Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, ἐν Ἀθήναις 1981, σελ. 535 ἑξ.

[25] Ἐπειδή τά βιβλία αὐτά κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους ἐγράφοντο μόνο, ἐνῶ ἄλλα ἐδιαβάζοντο στήν Συναγωγή. 

[26] Βλ. ἄφθονα ἐπί τοῦ θέματος εἰς Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην2, Ἐν Ἀθήναις 1993, σελ. 493. 499 ἑξ.