ΑΠΛΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ (3)

Μητροπολίτου Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίου

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

Τά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης συνετέθησαν στήν πορεία μιᾶς μακρᾶς περιόδου, πού ἀρχίζει περί τό 1225 π.Χ., τήν ἐποχή τῆς ἐξόδου τῶν Ἰσραηλιτῶν ἀπό τήν Αἴγυπτο καί τερματίζεται τρέχοντος τοῦ πρώτου χριστιανικοῦ αἰῶνος. Τό πιό παλαιό βιβλίο συνετέθη χίλια χρόνια περίπου πρό Χριστοῦ. Τά πιό πρόσφατα ὅμως βιβλία χρονολογοῦνται στίς ἀρχές τοῦ χριστιανικοῦ αἰῶνος. Ὅλα τά βιβλία, πενήντα περίπου τόν ἀριθμό (σαράντα ἐννέα ἀκριβῶς), ἐμφανίζονται μέ διάφορο λογοτεχνικό ὕφος. Εἶναι ποικίλα βιβλία: Πεζά, ποιητικά, ἱστορικά,
νομοθετικά, λειτουργικά, σοφιολογικά-διδακτικά, προφητικά. Παρά ὅμως τήν λογοτεχνική τους αὐτή ποικιλία, εἶναι ὅλα βιβλία θρησκευτικοῦ περιεχομένου, βιβλία πού ὅλα κάμνουν λόγο περί Θεοῦ. Πραγματικά, τό Πρόσωπο τοῦ Θεοῦ, καί εἰδικώτερα τό Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, αὐτό εἶναι πού δίδει ἑνότητα στήν ἱερή ἱστορία τῆς Βίβλου.

Ὁ συνθετικός χαρακτήρας πολλῶν βιβλίων

τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης [14]

Οἱ συνεχεῖς μελέτες καί ἔρευνες πού ἔγιναν στά βιβλία τῆς Πεντατεύχου ἔχουν καταλήξει στό συμπέρασμα ὅτι οἱ ἱεροί συγγραφεῖς τῶν βιβλίων αὐτῶν χρησιμοποίησαν παλαιότερο ὑλικό, τό ὁποῖο συνέθεσαν καί παρουσίασαν. Τό αὐτό ἔχει εὑρεθεῖ ὅτι συμβαίνει γενικῶς σέ ὅλη τήν Παλαιά Διαθήκη. Εἶναι πραγματικά συμπέρασμα τῆς συγχρόνου κριτικῆς ἐπί τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὅτι σχεδόν κάθε βιβλίο της φέρει σημεῖα συνθετικοῦ χρακτῆρος· ὅτι δηλαδή στά βιβλία αὐτά ἔχουμε ὑλικό παλαιοτέρων συγγραφέων, πού συνδυάστηκε ἀπό ἕνα συντάκτη. Κατά κάποια ἔννοια αὐτό συμβαίνει σέ κάθε ἱστορικό ἔργο· γιατί κανένας ἱστορικός δέν μπορεῖ νά εἶναι ἀνεξάρτητος ἀπό τίς ἐργασίες τῶν προηγουμένων του ἱστορικῶν. Τό ἔργο τοῦ ἱστορικοῦ εἶναι νά ἐρευνᾶ, νά ἐξετάζει τίς πληροφορίες καί τίς ἐκθέσεις τῶν ἄλλων, τῶν προηγουμένων του, καί ἔπειτα νά παρουσιάζει τήν δική του ἱστορική ἔκθεση, τά δικά του συμπεράσματα. Ἕνας σύγχρονος ἱστορικός γράφει τήν ἐργασία του καί ἀναφέρει σέ ὑποσημείωση τίς πηγές πού συμβουλεύτηκε ἤ καί παραθέτει ὁλόκληρη περικοπή ἀπό τό ἔργο πού συμβουλεύτηκε ἀναφέροντας καί τό ἔργο μέ τόν συγγραφέα του. Στά παλαιά ὅμως χρόνια, τότε πού τά βιβλία ἦταν σπάνια καί οἱ ἀναγνῶστες τῶν βιβλίων δέν ἐνδιεφέροντο νά πληροφορηθοῦν γιά τίς πηγές τῶν γεγονότων πού διαβάζουν, οἱ συγγραφεῖς δέν θεωροῦσαν ἀναγκαῖο νά ἀναφέρουν πηγές καί συγγραφεῖς πού συμβουλεύονται γιά τά γεγονότα καί τίς πληροφορίες πού παραθέτουν.

Οἱ σύγχρονοι ἑρμηνευτές ὑποθέτουν ὅτι αὐτή ἦταν καί ἡ μέθοδος πού χρησιμοποίησαν οἱ συγγραφεῖς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Βέβαια, δέν μπορεῖ κανείς νά κατηγορήσει τούς ἱερούς συγγραφεῖς ὅτι χρησιμοποίησαν παραδόσεις καί πληροφορίες καί ἐργασίες ἄλλων χωρίς νά τούς ἀναφέρουν, γιατί κατά κανόνα αὐτοί ἔγραφαν ἀνώνυμα καί ἔγραφαν μέ μόνο σκοπό τήν ἁπλή πληροφόρηση καί οἰκοδομή τῶν ἀναγνωστῶν τους. Τό ἔργο τοῦ συγχρόνου ἑρμηνευτοῦ εἶναι νά προσπαθήσει νά εὕρει τήν πορεία, τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο τό βιβλίο πού μελετᾶ ἔλαβε τήν σημερινή του μορφή, νά διακρίνει ποιό εἶναι τό πραγματικά παλαιό ὑλικό του, ποιό τό πιό πρόσφατο καί ποιά μέρη ἔχουν προστεθεῖ ἀπό ἕνα μετέπειτα συντάκτη.

Ὡς ἀντίρρηση πρός τά ἀνωτέρω θά μποροῦσε κανείς νά εἴπει: Ποῦ εἶναι τότε ἡ θεοπνευστία τῶν ἱερῶν κειμένων; Ἀλλά ἡ θεοπνευστία δέν καταργεῖ τήν ἔρευνα καί τήν ἱστορική πληροφόρηση τοῦ ἱεροῦ συγγραφέα οὔτε τόν ἰδιαίτερο τρόπο ἐκφράσεώς του οὔτε τοῦ ἀπαγορεύει νά παραθέσει παλαιές ἱερές διηγήσεις καί παραδόσεις, ἀλλά ἡ θεοπνευστία ἔγκειται στήν ἐκλογή τῶν διαφόρων αὐτῶν πληροφοριῶν, στήν κάθαρση ἀπό τά λανθασμένα τους στοιχεῖα, στήν σύνθεση αὐτῶν καί ἀκόμη στόν σκοπό πού ἀποβλέπει ἡ σύνθεση καί ἡ συγγραφή ἀπό τόν ἱερό συντάκτη. Πράγματικά, γιατί δέν εἶναι θεόπνευστος ἕνας τέτοιος συντάκτης καί συνθέτης;

Στά μετέπειτα βιβλία οἱ συγγραφεῖς δέν διστάζουν νά ἀναφέρουν πηγές ἀπό ὅπου ἀντλοῦν πληροφορίες, ὅπως εἶναι τό βιβλίο τῶν «πολέμων τοῦ Γιαχβέ» (βλ. Ἀριθμ. 21,14) καί τό βιβλίο τοῦ «Ἰασήρ» (βλ. Ἰησ. Ν. 10,13. Β΄ Βασ. 1,18). Τά βιβλία αὐτά μποροῦμε νά τά χαρακτηρίσουμε σάν μία προβιβλική φιλολογία. Τό ἔργο λοιπόν νά βροῦμε στά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης τό ἀρχικό ὑλικό τους δέν εἶναι λανθασμένο οὔτε ἀσεβές. Οὔτε πρέπει νά μᾶς σκανδαλίζει ἤ νά νομίζουμε ὡς μή θεόπνευστο ἕνα βιβλίο τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ὅταν ἀποδειχθεῖ ἀπό τήν κριτική ὅτι ἔχει σύνθετο χαρακτήρα, ὅτι δηλαδή ἔχει παλαιότερο καί νεώτερο ὑλικό. Ὁ ἥλιος εἶναι ἐξ ἴσου λαμπρός καί μετά τήν ἀνακάλυψη τῶν στοιχείων ἀπό τά ὁποῖα ἀποτελεῖται! Ἀποδεικνυόμενο ἕνα βιβλίο ὅτι ἔχει σύνθετο ὑλικό, εἶναι ἁπλᾶ σάν νά λέγουμε ὅτι τό βιβλίο αὐτό δέν εἶναι δημιούργημα ἑνός μόνο προσώπου, ἀλλά περισσοτέρων: τῆς Ἐκκλησίας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης· ὅτι τό βιβλίο ἐκφράζει τήν πνευματική ζωή τοῦ Ἰσραήλ ὄχι μόνο τῶν χρόνων τοῦ συνθέτη του, ἀλλά καί τῶν παλαιοτέρων χρόνων του ἤ καί τῶν ἑπομένων του, μέ τίς προσθέσεις ἄλλου συντάκτη, θεόπνευστου καί αὐτοῦ, ὅτι, τέλος πάντων, πολλοί ψάλτες ψάλλουν τόν σκοπό τοῦ βιβλίου αὐτοῦ!

Καί ἕνα ἄλλο ἀκόμη! Ἡ χρονολογία τῆς συνθέσεως ἑνός βιβλίου δέν ἐπηρεάζει καθόλου τήν θεοπνευστία του. Ἡ Γένεση εἶναι ἐξ ἴσου θεόπνευστη, εἴτε ποῦμε ὅτι ἐξῆλθε ἀπό τά χέρια τοῦ Μωυσῆ, στήν μορφή πού εὑρίσκεται, εἴτε ποῦμε ὅτι συνετέθη μέ παλαιό, μωσαϊκό καί προ-μωσαϊκό ὑλικό, σέ μετέπειτα χρόνια.

Ἐπιχειρήματα γιά τόν συνθετικό χαρακτήρα

βιβλίων τῆς Π.Δ.

Γιά τήν ἀπόδειξη τοῦ συνθετικοῦ χαρακτῆρος τῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἄς ἀναφερθοῦμε μόνο στά ἀρχικά κεφάλαια τοῦ βιβλίου τῆς Γενέσεως, γιατί πραγματικά ὑπάρχουν σ᾿ αὐτά ἐπιχειρήματα γιά τό ζητούμενο θέμα.

Ἡ διήγηση γιά τήν δημιουργία λέγεται στό κεφ. 1, ἀλλά στό 2,4 ἀρχίζει μία ἄλλη διήγηση περί δημιουργίας. Στήν πρώτη δημιουργεῖ ὁ Ἐλωχίμ τόν οὐρανό καί τήν γῆ, τά στοιχεῖα τοῦ κόσμου, τά ζῶα καί τελικά τόν ἄνθρωπο, ἄρσεν καί θῆλυ. Στήν διήγηση πού ἀκολουθεῖ σχηματίζει ὁ Γιαχβέ-Ἐλωχίμ τόν ἄνθρωπο ἀπό τό χῶμα τῆς γῆς καί τήν Εὔα ἀπό τήν πλευρά τοῦ Ἀδάμ.

Στό τέλος τοῦ κεφ. 4, στίχ. 16-18, ἔχουμε μία γενεαλογία, τήν πρώτη γενεαλογία τῆς ἀνθρωπότητος, ἀπό τόν Κάιν μέχρι τόν Λάμεχ καί τούς υἱούς του. Στό ἑπόμενο κεφάλαιο δίνονται οἱ ἀπόγονοι τοῦ Λάμεχ ἀπό τόν υἱό τοῦ Ἀδάμ Σήθ. Σ᾿ αὐτούς τούς δύο καταλόγους ἔχουμε μία μεγάλη ὁμοιότητα στά ὀνόματα τῶν Πατριαρχῶν, ἡ ὁποία ὁμοιότητα δέν μπορεῖ νά εἶναι μία ἁπλή σύμπτωση. Μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι καί τά δύο ἔγγραφα, ἄν καί διάφορα, προέρχονται ἀπό μία κοινή παράδοση καί ἐνσωματώθηκαν στό κείμενο.

Φθάνοντας στό θέμα τοῦ κατακλυσμοῦ διαπιστώνουμε πάλι δύο διηγήσεις. Στήν Γένεση 6,1-8 ὑπάρχει μία περιγραφή τῆς κακίας τῶν ἀνθρώπων στήν γῆ καί τῆς ἑνώσεως τῶν «υἱῶν τοῦ Θεοῦ» καί τῶν «θυγατέρων τῶν ἀνθρώπων». Ὁ στίχ. 9 ἀρχίζει ἀπότομα μέ τόν τύπο «Αὗται αἱ γενέσεις Νῶε», σάν νά πρόκειται νά εἰσαχθεῖ ἕνα νέο θέμα. Ἐπίσης πρατηροῦνται καί ἀντιθέσεις. Γιά παράδειγμα, ἀλλοῦ λέγεται ὅτι ὅλα τά ζῶα ἔπρεπε νά εἰσαχθοῦν στήν κιβωτό κατά ζεύγη (6,19.20. 7,8)· ἀλλοῦ ὅμως διαβάζουμε ὅτι ὁ Νῶε διατάσσεται νά ἐκλέξει τά καθαρά ζῶα καί πτηνά ἀνά ἑπτά ζεύγη καί τά ὑπόλοιπα ζῶα ἀνά δύο ζεύγη (7,2). Ἡ βροχή σέ ἕνα μέρος λέγεται ὅτι διήρκεσε σαράντα ἡμέρες (7,12), ἀλλά σέ λίγους στίχους μετά διαβάζουμε γιά ἑκατόν πενήντα ἡμέρες (7,24).

Στήν Γένεση στά κεφ. 12 καί 20 ὑπάρχουν δύο πολύ ὅμοιες διηγήσεις, πού μιλοῦν γιά τήν ἀπάτη πού ἔγινε στόν Φαραώ τῆς Αἰγύπτου καί στόν Ἀβιμέλεχ, τόν βασιλέα τῶν Γεράρων. Ἡ διαφορά στήν φρασεολογία στίς δύο αὐτές διηγήσεις δείχνει τήν διάφορη προέλευσή τους. Στήν δεύτερη διήγηση ἀποφεύγεται μέ ἐπιμέλεια τό ἱερό ὄνομα «Γιαχβέ», τό ὁποῖο εἶναι συνηθισμένο στήν πρώτη διήγηση.

Ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο εἰσάγονται ἀπότομα ὀνόματα στήν διήγηση τῆς Γενέσεως, χωρίς ἐξήγηση, εὐνοεῖ πάλι τήν ἄποψη ὅτι τό βιβλίο εἶναι συνθετικοῦ χαρακτῆρος. Καθένας πού προσπαθεῖ νά συντάξει μία ἔκθεση ἀπό πολλές πηγές γνωρίζει ὅτι συνηθίζεται νά εἰσάγει μερικά νέα ὀνόματα ἤ ἐπεισόδια χωρίς νά δίνει στούς ἀναγνῶστες ἐπαρκεῖς πληροφορίες. Κάθε ἱστορικός ξέρει γιά τήν δυσκολία πού ἀντιμετωπίζει ὅταν πρέπει νά συμπιέσει τά γεγονότα πού θά ἀναφέρει σέ ἕνα μικρό χῶρο καί τήν ἀσάφεια πού δημιουργεῖται ἀπό τήν συμπίεση αὐτή. Καί στήν Βίβλο ἀντιμετωπίζουμε τέτοιες δυσκολίες, πού μπορεῖ νά ἐξηγηθοῦν μέ αὐτή τήν ἑρμηνεία. Γιά παράδειγμα: Ἀπό τά χρόνια τοὐλάχιστον τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἔχει προκαλέσει τήν ἀπορία ἡ ἀπότομη ἀναφορά τῆς γυναίκας τοῦ Κάιν (Γεν. 4,17), χωρίς νά ἀναφερθεῖ ὁ γάμος του. Μέ τήν ὑπόθεση ὅμως ὅτι ὁ συγγραφέας τῆς Γενέσεως εἶχε μπροστά του διάφορα ἔγγραφα γιά τήν ἱστορία πού γράφει καί ὅτι στήν ἐργασία τῆς συνθέσεως παρέλειψε νά ἀναφέρει γιά τόν γάμο τοῦ Κάιν, λύνεται ἡ ἀπορία, ἄν καί ὄχι τελείως. Ἀργότερα πάλι στήν Γένεση μνημονεύεται ἀπότομα ἡ Δεβώρα, ἡ τροφός τῆς Ρεβέκκας, ὅτι ἀπέθανε καί ἐτάφη στήν Βαιθήλ (35,8)· ἀλλά πλήν τοῦ ὑπαινιγμοῦ γι᾿ αὐτήν στό Γεν. 24,59 δέν γίνεται κανένας ἄλλος λόγος περί αὐτῆς. Ὅπως φαίνεται, ἡ Δεβώρα ἦταν ἕνα πρόσωπο σημαντικό καί ἔπαιξε τόν ρόλο της στήν πατριαρχική ἱστορία, ἀλλά παρελείφθη ἡ ἱστορία της· ἑρμηνεύεται δέ ἡ παράλειψη αὐτή καί ἡ ἀπότομη ἀναφορά τοῦ ὀνόματός της ἀπό τόν λόγο πού εἴπαμε παραπάνω: ἀπό τόν συνθετικό χαρακτήρα τῆς Γενέσεως, ἀπό τό ὅτι δηλαδή ὁ συνθέτης τοῦ βιβλίου εἶχε διάφορες πηγές ἀπό ὅπου ἀντλοῦσε γιά τήν σύνταξή του· ἀπό τό ὅτι σέ ἕνα κεφάλαιο ἤθελε νά ἀναφέρει πολλά ἀπό διάφορες πηγές καί φυσικά δημιουργοῦνται ἀπότομες ἀναφορές, χωρίς σύνδεση μέ τά προηγούμενα, καί παραλείψεις, ἀκόμη δέ καί ἀσάφειες.

Στήν Γένεση ὑπάρχουν ἀκόμη ἴχνη προγενεστέρων συγγραφέων. Τό βιβλίο περιλαμβάνει παλαιά ποιήματα, ἀκατάληπτα στήν σημερινή τους θέση, ὅπως τό ἆσμα τοῦ Λάμεχ (Γεν. 4,23.24)· περιέχει ἀποσπασματικές γενεαλογίες, σάν ἐκεῖνες τῶν υἱῶν τοῦ Λάμεχ (4,19-20), παλαιά λόγια καί τοποθεσίες γύρω ἀπό τίς ὁποῖες πλέχτηκαν οἱ ἱστορίες· περιέχει ποιήματα πού παραδόθηκαν στόν Ἰσραήλ (Γεν. κεφ. 49) καί ἀπομονωμένα ἱστορικά τεμάχια (Γεν. κεφ. 14).

Ἀλλά δέν εἶναι μόνον αὐτά. Οἱ ἀνακαλύψεις τῶν χαμένων πολιτισμῶν τῆς Χαλδαίας καί τῆς Αἰγύπτου ἀποδεικνύουν ὅτι μερικές ἱστορίες πού πλουτίζουν τό πρῶτο βιβλίο τῆς Βίβλου ἀνήκουν σέ μιά ἀρχαιότητα πολύ πιό μακρυνή ἀπό τίς πρῶτες ἡμέρες τοῦ Ἰσραήλ· καί εἶναι σχεδόν βέβαιο ὅτι οἱ συγγραφεῖς τῶν ἱστοριῶν αὐτῶν γνώριζαν τούς πολιτισμούς αὐτούς.

Ἡ θεωρία, λοιπόν, ὅτι ἡ Γένεση συνετέθη ἀπό διάφορες πηγές καί διηγήσεις εἶναι λογική. Ἡ παρατηρούμενη γλωσσική διαφορά στίς διάφορες παραγράφους τοῦ βιβλίου βοηθεῖ τούς ἑρμηνευτές νά διακρίνουν τά διάφορα νήματα ἀπό τά ὁποῖα πλέχτηκε ὅλη ἡ ἱστορία.

Οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν

Σχετικά μέ τά παραπάνω, περί τοῦ χαρακτῆρος τῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἔχουμε νά προσθέσουμε καί τά ἑξῆς ἀπό τό βιβλίο πάλι τῆς Γενέσεως: Οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν εἶναι κάπως περίεργες, ἄν ἐπιτρέπεται νά τό ποῦμε ἔτσι. Τίς χαρακτηρίζουμε ἔτσι, γιατί δέν εἶναι γραμμένες μέ τρόπο πού νά μᾶς δίνουν μιά πλήρη εἰκόνα τῶν Πατριαρχῶν· εἶναι διηγήσεις γιά κάποιο μόνο γεγονός καί γιά κάποιο μόνο ἐπεισόδιο τῆς ζωῆς τους. Παρουσιάζουν δέ οἱ πατριαρχικές αὐτές διηγήσεις τά ἑξῆς χαρακτηριστικά: Εἶναι ἁπλές, διπλές καί αὐτοτελεῖς. Θά ἐξηγήσουμε ἀμέσως τί σημαίνουν τά χαρακτηριστικά αὐτά:

Λέγουμε ὅτι εἶναι ἁπλές οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν, γιατί διηγοῦνται μέ ἁπλότητα καί μέ χάρη καί παραστατικότητα αὐτό πού θέλουν νά ποῦν. Τήν ἴδια δέ διήγηση συναντοῦμε καί παρακάτω μέ ἄλλα λόγια καί ἄλλο χρωματισμό καί κάπως διαφορετικά, γι᾿ αὐτό καί λέγουμε ὅτι οἱ διηγήσεις μας εἶναι διπλές. Καί ἀκόμη οἱ διηγήσεις αὐτές εἶναι ὁλοκληρωμένες μέ δική τους εἰσαγωγή καί δικό τους τέλος, ὥστε καί ἄν τίς ἀποσπάσουμε ἀπό τήν θέση τους δέν διαταράσσεται ἡ συνάφεια τοῦ κειμένου· αὐτό σημαίνει ὅτι οἱ διηγήσεις μας εἶναι αὐτοτελεῖς.

Τό ἀξιοπρόσεκτο αὐτό φαινόμενο ἐξηγεῖται ἀπό τό ὅτι οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν εἶναι δημιουργήματα τοῦ λαοῦ, ὅτι εἶναι στοματικές παραδόσεις. Ὅπως κάθε λαός, ἔτσι καί ὁ Ἰσραήλ ὑμνοῦσε ἀπό τήν ἀρχή τῆς ἱστορίας του τά κατορθώματα τῶν ἡρώων του, τῶν Πατριαρχῶν του. Καί τά ἄσματα αὐτά τοῦ λαοῦ περί τῶν Πατριαρχῶν, οἱ λαϊκές αὐτές διηγήσεις γιά διάφορα περιστατικά τους, ἔλαβαν μιά πάγια σύνθεση καί ἀπετέλεσαν μιά ὡραία λαϊκή παράδοση. Καί αὐτή τήν λαϊκή παράδοση ὁ συγγραφεύς τοῦ βιβλίου τῆς Γενέσεως τήν σεβάστηκε καί τήν περιέλαβε στό βιβλίο του. [15] Ἔτσι, λοιπόν, ἐξηγεῖται ἡ ἁπλότητα καί ἡ ζωντάνια τῶν διηγήσεών μας, γιατί προέρχεται ἀπό τό στόμα καί τήν καρδιά τοῦ λαοῦ. Καί ἔτσι πάλι ἐξηγεῖται τό ὅτι οἱ διηγήσεις παρουσιάζονται ὡς διπλές: Γιατί σάν στοματικές παραδόσεις ἐποίκιλλαν κατά τόπους καί φυλές καί μᾶς διατηρήθηκαν μέ διάφορες παραλλαγές. Ἔτσι δέ πάλι ἐξηγεῖται τό ὅτι οἱ περί τῶν Πατριαρχῶν διηγήσεις τῆς Γενέσεως, ἀλλά καί ἄλλες διηγήσεις τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, εἶναι αὐτοτελεῖς: Γιατί συντέθηκαν ἀπό τόν λαό γιά νά ἐξυμνήσουν ἕνα ἰδιαίτερο γεγονός καί ἐμφανίζεται, λοιπόν, ἡ κάθε μία μέ ἀρχή καί τέλος σάν ἰδιαίτερο διήγημα.

Ἀλλά ἀκριβῶς ἐπειδή οἱ διηγήσεις μας ἔχουν τέτοια προέλευση καί παρουσιάζουν τέτοια χαρακτηριστικά, μερικοί ἐρευνητές, τήν παλαιότερη ἐποχή ἰδιαίτερα – καί ἐννοῶ κυρίως τόν Γερμανό Wellhausen [16] –, χωρίς βέβαια σοβαρό λόγο, ἀρνήθηκαν ὁποιοδήποτε ἱστορικό πυρήνα στίς ἱερές αὐτές διηγήσεις μας καί μάλιστα εἶπαν ὅτι γράφηκαν ἀπό διάφορους συγγραφεῖς τόν 8ο π.Χ. αἰώνα καί μετά. Ἀλλά θά ἀναφέρουμε μερικά ἐπιχειρήματα γιά νά ἀποδείξουμε ὅτι οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν εἶναι ἱστορικές. Θά ἀναφέρω ἐννέα δυνατά ἐπιχειρήματα τοῦ Διδασκάλου Βασιλείου Βέλλα διασκευασμένα μέ ἁπλότητα ἐδῶ [17]:

(α) Οἱ ἐμφανιζόμενες διπλές διηγήσεις τῆς Γενέσεως, γιά τίς ὁποῖες μιλήσαμε, παρά τίς παρατηρούμενες διαφορές, ὅμως, στά κύρια σημεῖα καί στό σύνολό τους συμφωνοῦν μεταξύ τους. Αὐτό σημαίνει ὅτι αὐτές ἀποδίδουν κάτι τό πραγματικό καί ἱστορικό· γιατί, ἄν ἦταν φανταστικές, δέν θά παρουσίαζαν αὐτή τήν βασική συμφωνία, πού κατανοεῖται μόνο, ἄν δεχθοῦμε ὅτι οἱ διηγήσεις μας ἀναφέρονται σέ ἱστορικό γεγονός.

(β) Ἄν ἀρνηθοῦμε τήν ἱστορικότητα τῶν διηγήσεων περί τῶν Πατριαρχῶν, ἀρνούμεθα τήν ἱστορία τοῦ Ἰσραήλ πρίν ἀπό τήν ἔξοδό του ἀπό τήν Αἴγυπτο. «Ποῦ δέ ἀλλαχοῦ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης δυνάμεθα νά ἀναζητήσωμεν τήν ἱστορίαν ταύτην ἤ εἰς τάς διασωθείσας ταύτας διηγήσεις;» (Βέλλας, Θρησκευτ. Προσωπικ. τῆς Π.Δ., τόμ. Α΄, σελ. 13).

(γ) Ἄν ποῦμε ὅτι οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν δέν εἶναι ἱστορικές (πραγματικές), ἀλλά εἶναι δημιουργήματα τοῦ Η΄αἰῶνος καί ἔπειτα, ὅπως ἐλέχθη, τότε ἀντιμετωπίζουμε τό ἑξῆς πρόβλημα: Πῶς θά ἐξηγήσουμε τό ὅτι οἱ θρησκευτικές καί πολιτιστικές παραστάσεις τῶν διηγήσεών μας διαφέρουν ἀπό τό θρησκευτικό καί πολιτιστικό ἐπίπεδο τοῦ Η΄ αἰῶνος καί ἔπειτα;  Γιά παράδειγμα: Οἱ διηγήσεις μας παρουσιάζουν τούς Πατριάρχες ὡς ἡμινομάδες, ὡς παραμένοντας γιά λίγο διάστημα σ᾿ ἕνα τόπο καί ἔπειτα ὡς μετακινούμενους σέ ἄλλο, ὅπως καί πράγματι ἔτσι συνέβαινε. Τόν Η΄ ὅμως αἰώνα καί μετά οἱ Ἰσραηλῖτες ἐγκαθίστανται μονίμως σ᾿ ἕνα τόπο καί διάγουν γεωργικό καί ἀστικό βίο. Δέν μποροῦμε δηλαδή νά ποῦμε ὅτι οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως περί τῶν Πατριαρχῶν εἶναι γραμμένες ἀργότερα, τόν Η΄αἰώνα καί μετά, γιατί αὐτές δέν παρουσιάζουν τά πολιτιστικά χαρακτηριστικά τῶν μετέπειτα αὐτῶν χρόνων, ἀλλά, ἀντίθετα, παρουσιάζουν τά χαρακτηριστικά τῆς παλαιοτέρας ἐποχῆς, αὐτῆς ἀκριβῶς τῆς ἐποχῆς στήν ὁποία παρουσιάζει ἡ Γένεση ζήσαντας τούς Πατριάρχες.

(δ) Οἱ διηγήσεις τῆς Γενέσεως, γιά τίς ὁποῖες ὁμιλοῦμε, μᾶς παρουσιάζουν τούς Πατριάρχες νά ἀκολουθοῦν εἰρηνικό καί ταπεινό τρόπο γιά νά συμβιώσουν μέ τούς ἰθαγενεῖς τοῦ τόπου καί μάλιστα μᾶς τούς παρουσιάζουν νά συνάπτουν μαζί τους συνθῆκες γιά νά ἐξομαλυνθοῦν οἱ διαφορές τους. Αὐτό πάλι ἀποδεικνύει τήν ἱστορικότητα τῶν διηγήσεών μας, γιατί στά μετέπειτα χρόνια οἱ Ἰσραηλῖτες προσπαθοῦν μέ πόλεμο νά ἐκδιώξουν τούς πρίν ἀπό αὐτούς κατοίκους τῆς Παλαιστίνης γιά νά ἐπικρατήσουν αὐτοί σ᾿ ἐκείνην. Ἀλλά ἔχουμε καί ἄλλα συναφῆ πρός τά παραπάνω ἐπιχειρήματα:

(ε) Καμμιά ἀπό τίς διηγήσεις μας δέν παρουσιάζει τούς Πατριάρχες νά ἔχουν κατακτήσει ὁλόκληρη τήν Παλαιστίνη. Αὐτό εἶναι μέν ἱστορικῶς ὀρθό, ἀλλά δέν εἶναι δυνατόν νά γραφεῖ στά μετέπειτα χρόνια, κατά τά ὁποῖα οἱ Ἰσραηλῖτες εἶχαν κατακτήσει ἤ προσπαθοῦσαν νά κατακτήσουν ὁλόκληρη τήν χώρα.

(ς) Διαβάζοντας τίς διηγήσεις βλέπουμε σ᾿ αὐτές ἱερά, τά ὁποῖα καθιερώθηκαν ὡς τοιαῦτα ἀπό τούς Πατριάρχες. Τά ἱερά αὐτά κατά τήν μετέπειτα ἐποχή, καί μάλιστα τήν ἐποχή τοῦ Η΄αἰώνα, δέν ἔχουν οὐδεμία σημασία. Δέν μποροῦμε, λοιπόν, νά ἐννοήσουμε ὅτι τόν Η΄αἰώνα γράφτηκαν διηγήσεις πού ἀναγράφουν ἱερά τοπία, τά ὁποῖα δέν ἔχουν καμμία ἐντελῶς σημασία στήν ἐποχή αὐτή.

(ζ) Ἀντίθετα, βλέπουμε ἄλλα ἱερά, πού σχετίζονται μέ τούς Πατριάρχες, ὅπως τῆς Χεβρών, τῆς Βεερσεβά κ.ἄ., νά καταλαμβάνουν ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῶν Κριτῶν καί τῶν πρώτων βασιλέων κεντρική θέση στήν ζωή τῶν Ἰσραηλιτῶν καί νά θεωροῦναι σεβαστά ἀπό αὐτούς, πράγμα πού ἐξηγεῖται ἄν δεχθοῦμε ὅτι τά ἱερά αὐτά συνδέονται μέ τήν ζωή τῶν Πατριαρχῶν, ὅπως καί πραγματικά συμβαίνει.

(η) Ἄλλο στοιχεῖο πού δείχνει τήν ἀρχαιότητα τῶν διηγήσεών μας, εἶναι ἡ τελεία σχεδόν ἀπουσία ἀπ᾿ αὐτές τῶν ἱερέων. Ὅλα τά τῆς λατρείας καί αὐτές τίς θυσίες τίς τελοῦν οἱ λαϊκοί, οἱ Πατριάρχες, ἐνῶ στήν μετέπειτα ἐποχή τίς θυσίες τίς τελοῦν οἱ ἱερεῖς.

(θ) Ἀκόμη, ὑπέρ τῆς ἱστορικότητας καί ἀρχαιότητας τῶν διηγήσεών μας τονίστηκε τό ὅτι σ᾿ αὐτές δέν γίνεται καμμιά μνεία τῶν Φιλισταίων, οἱ ὁποῖοι ἐμφανίζονται στήν Παλαιστίνη τόν ΙΓ΄αἰώνα π. Χ., τήν ἐποχή δηλαδή τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ καί τῶν Κριτῶν. Ἄρα οἱ διηγήσεις μας περί τῶν Πατριαρχῶν, πού δέν ἀναφέρουν τούς Φιλισταίους, διαμορφώθηκαν πρίν ἀπό τήν περίοδο αὐτή. Βλ. γιά τά παραπάνω τό μνημονευθέν ἔργο τοῦ Β. Βέλλα, Θρησκευτικαί Προσωπικότητες τῆς Π.Δ., τόμ. Α΄, σ.13.14. Ἐπίσης βλ. Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1993, σελ. 88-147.

Ἡ θεωρία περί τῶν τεσσάρων πηγῶν τῆς Πεντατεύχου [18]

Κατά μία θεωρία, πού ἔχει πλέον ἐπικρατήσει, τήν λεγόμενη «θεωρία τῶν πηγῶν», ἡ Πεντάτευχος (δηλαδή, τά πέντε πρῶτα βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς) εἶναι μιά σύνθεση κειμένων, πού βασικά προέρχονται ἀπό τέσσερις πηγές καί συνετέθησαν στήν παρούσα τους μορφή ἀπό Ἰουδαίους λογίους ἱερεῖς κατά τόν 5ο αἰώνα π.Χ. Αὐτά τά γραπτά κείμενα περιλαμβάνουν ὑλικό πού συντάχθηκε σέ διάφορες ἐποχές, μεταξύ τοῦ δεκάτου καί τοῦ πέμπτου αἰώνα π.Χ., καί ἀναφέρουν παλαιές ἰσραηλιτικές προφορικές παραδόσεις, πού φτάνουν μέχρι τήν ἐποχή τοῦ Μωυσῆ (περίπου 1.300 π.Χ.) καί τοῦ Ἀβραάμ (περίπου 1.700 π.Χ.). Ἔτσι, τό ὑλικό τῆς Πεντατεύχου ἀντανακλᾶ τήν θρησκευτικότητα τοῦ Ἰσραήλ ἀπό τά χρόνια τοῦ Ἀβραάμ μέχρι τήν βαβυλώνια αἰχμαλωσία. Οἱ τέσσερις βασικές πηγές ἀπό τίς ὁποῖες προέρχονται τά ἔγγραφα τῆς Πεντατεύχου εἶναι γενικά γνωστές ὡς J, E, D καί P. Ἡ πηγή J καλεῖται ἔτσι γιατί τά κείμενά της συνετέθησαν τόν 10ο αἰώνα π.Χ. στήν Ἰουδαία (Judah, στό νότιο Ἰσραήλ) καί γιατί ὡς ὄνομα τοῦ Θεοῦ χρησιμοποιεῖ τό «Γιαχβέ» (Jahveh)· ἡ πηγή αὐτή εἶναι ἡ ὡς παλαιότερη γνωστή μέ θρησκευτικές παραδόσεις τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ. Καλεῖται «Γιαχβική» πηγή ἤ παράδοση. – Ἡ πηγή Ε ἐγράφη στό Ἐφραίμ (Ephraim, στό βόρειο Ἰσραήλ) καί χρησιμοποιεῖ τό «Ἐλωχίμ» γιά ὄνομα τοῦ Θεοῦ («Elohim», ἐντεῦθεν τό «Ε»)· δημιουργήθηκε κάπου μεταξύ τοῦ 900 καί 750 π.Χ. Καλεῖται «Ἐλωχιμική» πηγή ἤ παράδοση. – Ἡ πηγή D συνιστᾶ τήν βάση τοῦ βιβλίου τοῦ Δευτερονομίου (Deuteronome, ἐντεῦθεν τό «D») καί συνετάχθη τόν 7ο αἰώνα π.Χ. Καλεῖται «Δευτερονομική» πηγή ἤ παράδοση. – Καί ἡ πηγή Ρ, πού συντάχθηκε κατά τήν διάρκεια τοῦ 6ου καί 5ου αἰώνα π.Χ., εἶναι μιά γραπτή ἔκφραση παλαιῶν παραδόσεων, πού διατηρήθηκαν στήν Ἱερουσαλήμ ἀπό τό Ἱερατεῖο (Priesterkodex, ἐντεῦθεν τό «Ρ»). Αὐτές οἱ πηγές συμπλέχθηκαν σέ διαφόρους καιρούς καί σέ διάφορες φάσεις καί ἡ σημερινή μορφή τῆς Πεντατεύχου παρουσιάζει μιά σύνθεση ἀπό αὐτές τίς πηγές πού ὁλοκληρώθηκε, κατά τούς σύγχρονους ἑρμηνευτές, γύρω στό 400 π.Χ. Ἀφοῦ ὅμως πολλές ἀπό τίς προφορικές παραδόσεις πού καταγράφονται στά κείμενα τῶν πηγῶν φτάνουν μέχρι τούς χρόνους τοῦ Μωυσῆ καί τῆς Ἐξόδου ἀπό τήν Αἴγυπτο, παλαιοί Ἰουδαῖοι καί Χριστιανοί θεωροῦν τήν Πεντάτευχο ὡς τά «βιβλία τοῦ Μωυσῆ».

Τό βιβλίο τῆς Γένεσης περιέχει ὑλικό ἀπό τίς πηγές J, Ε καί Ρ. Ἡ περικοπή 1,1-2,3 εἶναι ἀπό τήν Ἱερατική πηγή· τό τμῆμα 2,4-25 ἔχει ληφθεῖ ἀπό τήν Γιαχβική πηγή. Ἔτσι, στά δύο πρῶτα κεφάλαια τῆς Γένεσης ὑπάρχουν δυό διαφορετικές ἀλλά συμπληρωματικές ἡ μιά στήν ἄλλη διηγήσεις περί τῆς δημιουργίας. Ἡ πρώτη διήγηση (Γένεση κεφ. 1) μιλάει γενικά γιά τήν δημιουργία ὅλου τοῦ κόσμου καί ὄχι μόνο γιά τήν προνομιακή θέση τοῦ ἀνθρώπου· ἡ δεύτερη ὅμως διήγηση τῆς δημιουργίας (Γένεση κεφ. 2) ἀναφέρεται ἀποκλειστικά στήν δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου καί τόν ἀρχικό σκοπό του. [19]

Στήν συνέχεια θά δώσουμε πολύ περιληπτικά, σχεδόν ἐπιγραμματικά, τό περιεχόμενο ὅλων τῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, πρωτοκανονικῶν καί δευτεροκανονικῶν, ὅπως λέγονται κατά τήν σειρά τῆς Μεταφράσεως τῶν Ο΄. [20]

(Συνεχίζεται)

YΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[14] Βλ. τό ὑπόμνημά μας στήν Γένεση («Ἑρμηνεία Παλαιᾶς Διαθήκης», ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 2004, σελ. 341 ἑξ.).

[15] Ὁ Βέλλας λέγει ὡραῖα μέ τήν χαρακτηρίζουσαν αὐτόν ἰδίαν γλαφυράν ἔκφρασιν: «Ἡ στοματική... παράδοσις ἀρχίζει νά διαμορφώνεται ἀπ᾿ αὐτῆς τῆς Πατριαρχικῆς ἐποχῆς. Ἐκεῖ παρά τάς προχείρους κατασκηνώσεις, ὅπου κατηυλίζοντο οἱ μετά τῶν Πατριαρχῶν εἰς Παλαιστίνην κατελθόντες, παρά τάς πηγάς καί τά φρέατα, ὅπου συνηθροίζοντο οἱ νομαδικόν βίον διάγοντες ἀπόγονοι τῶν Πατριαρχῶν, παρά τά ἱερά ὅπου συνήρχοντο νά τελέσουν τά τῆς λατρείας των, παρά τάς πύλας τῶν πόλεων, ὅπου ἐξελίσσετο ἡ ζωή τῶν πόλεων, οἱ Ἰσραηλῖται διηγοῦντο τάς πράξεις καί τά κατορθώματα τῶν Πατριαρχῶν, ὧν αἱ μορφαί μέ τήν πάροδον τοῦ χρόνου ἐξιδανικεύοντο καί αἱ πράξεις καί τά ἔργα αὐτῶν ἐλάμβανον πλέον ἐν τῇ στοματικῇ παραδόσει τήν μορφήν τῆς διηγήσεως, ἐνῷ καί ἀοιδοί δέν ἔλλειπον, οἵτινες ἐν ποιητικῷ λόγῳ ἐξύμνουν τά κατορθώματα τῶν Πατριαρχῶν ἐκείνων. Οὕτω σύν τῷ χρόνῳ δημιουργοῦνται αὐτοτελεῖς διηγήσεις καί κύκλοι διηγήσεων, οἵτινες ὡς κέντρον ἔχουν τούς διαφόρους τόπους, δι᾿ ὧν διῆλθον ἤ ἐν οἷς κατεσκήνωσαν οἱ Πατριάρχαι. Αἱ διηγήσεις αὗται ποικίλλουσαι κατ᾿ ἀρχάς, κατά τόπους ἤ καί κατά φυλάς, προσλαμβάνουν σύν τῷ χρόνῳ ὡρισμένην σταθεράν μορφήν πρίν ἤ καταγραφοῦν. Ὁ συγγραφεύς τοῦ βιβλίου τῆς Γενέσεως παρέλαβε τάς διηγήσεις ἀποτετελεσμένας ἤδη ἐκ τῆς στοματικῆς παραδόσεως καί ἀπετέλεσε ὁλόκληρον τόν κύκλον τῶν Πατριαρχικῶν διηγήσεων. Ἡ ἀνάλυσις τῶν οὕτω καταγεγραμμένων διηγήσεων δεικνύει ὅτι ὁ καταγράψας αὐτάς δέν ἐπεξειργάσθη αὐτάς κατά τρόπον ἀλλοιοῦντα οὐσιωδῶς τόν χαρακτῆρα αὐτῶν. Ἐντεῦθεν ἑρμηνεύεται καί ἡ αὐτοτέλεια τῶν διηγήσεων καί τά λοιπά χαρακτηριστικά των, ὡς καί ἡ ὡραιότης καί ἡ χάρις, ἥτις ἀπανθεῖ ἐπί τῶν διηγήσεων, αἱ ὁποῖαι προέρχονται ἐκ τῆς στοματικῆς παραδόσεως, ἐκ τῆς ψυχῆς τοῦ λαοῦ» (Θρησκευτικαί Προσωπικότητες Π.Δ., τόμ. Α΄, σ. 13.14). Βλ. καί Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1993, σ. 33.37.).

[16] Γι᾿ αὐτόν τόν Wellhausen († 1918), ὁ ὁποῖος ἔγινε ἀρχηγός σχολῆς φερούσης τό ὄνομά του, ὁ ἰσχυρός ἀντίπαλός του καί νικητής του μακαριστός Καθηγητής μας Π. Μπρατσιώτης λέγει μέ τό ἰδιάζον εἰς αὐτόν καλπάζον καί μεγαλοπρεπές ὕφος τῆς πέννης του: «Ἦτο (ὁ Wellhausen) ἀνήρ ἐκτάκτου μέν ὀξυνοίας καί σπανίας φιλολογικῆς συγκροτήσεως καί θαυμαστῆς πολυμαθείας, ἅμα δέ καί πειστικωτάτου καλάμου, ἀλλ᾿ εἰς ἄκρον αὐθαίρετος καί ριζοσπαστικός καί ὕβρεως πρός τούς ἄλλως φρονοῦντας ἔμπλεως» (Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1936, σελ. 21).

[17] Βλ. Θρησκευτικαί Προσωπικότητες Π.Δ., τόμ. Α΄, σελ. 12-14. Βλ. καί τίς Εἰσαγωγές στήν Πεντάτευχο τῶν ἔργων The Jerome Biblical Commentary, La Sainte Bible κ.ἄ. Κονιορτοποίηση ὅμως τῆς θεωρίας τοῦ Wellhausen βλ. στό ἀναφερθέν ἔργο τοῦ Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Π.Δ. , σελ. 82-147.

[18] Βλ. τό βιβλίο μας Ἡ Παλαιά Διαθήκη (περιεχόμενο καί θεολογία της),2 Ἀθῆναι 2003, σελ. 41-43. Γιά περισσότερα βλ.  Ἀθανασίου Χαστούπη, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, ἐν Ἀθήναις 1981, σελ. 181-207 καί τό ὑπόμνημά μας στήν Γένεση (στήν Σειρά «Ἑρμηνεία Παλαιᾶς Διαθήκης», ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 2004), σελ. 337 ἑξ. 344 ἑξ.

[19] Γιά τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά ἑκάστης πηγῆς παραπέμπουμε πάλι στό ὑπόμνημά μας στήν Γένεση (στήν Σειρά «Ἑρμηνεία Παλαιᾶς Διαθήκης», ἔκδοσις Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 2004, σελ. 344 ἑξ.

[20] Γιά μία ὡραία καί διεξοδική παρουσίαση τοῦ περιεχομένου ἑνός ἑκάστου βιβλίου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης παραπέμπουμε στό τιτάνειο ἔργο τοῦ μακαριστοῦ σοφοῦ Καθηγητοῦ μας Π. Μπρατσιώτου, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην,2 Ἐν Ἀθήναις 1993. Τό σύγγραμμα αὐτό σύν τοῖς ἄλλοις εἶναι θαυμαστό καί γιά τήν ἀκριβῆ αὐτή ἀνάλυση τοῦ περιεχομένου ἑνός ἑκάστου βιβλίου, τήν ὁποία ἀνάλυση ὅποιος ἐμελέτησε καλῶς γνωρίζει καλῶς πάλι τό περιεχόμενο ὁλοκλήρου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Μέ πολύ θαυμασμό ὁμοίως ἀπολαμβάνουμε καί τό ἔργο τοῦ μακαριστοῦ σοφοῦ παλαιοδιαθηκολόγου Ἀθανασίου Χαστούπη, Εἰσαγωγή εἰς τήν Παλαιάν Διαθήκην, Ἐν Ἀθήναις 1981, τό ὁποῖο, ὡς σύγχρονο ἔργο, λαμβάνει ὑπ᾿ ὄψιν καί τήν νεωτέρα ἔρευνα στόν χῶρο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.